काठमाडौँ — शीतलहरले तराई–मधेसको जनजीवन प्रभावित भएको छ । आर्थिक अवस्था कमजोर भएका विपन्न समुदाय सकसमा छन् । न्यायो लुगाको अभावमा सुकुम्बासी र दलित समुदाय साँझ–बिहान परालको घुर ताप्छन् । राति परालकै ओछ्यान बनाएर सुत्न बाध्य छन् ।
चिसोले पूर्वी र मध्य तराईका बजार क्षेत्रमा सर्वसाधारणको चहलपहल घटेको छ । कोल्ड डायरिया, ज्वरो, हाडजोर्नी र रूघाखोकीका बिरामी बढेका छन् ।
सुत्ने ठाउँ अभावमा सिरहा धनगढी माई ११, मुसहर बस्तीकी गौरी सदायको ४ जनाको परिवार झुपडीमै रात काट्न बाध्य छन् । ज्याला मजदुरीबाट गुजारा चलाउँदै आएको उनको परिवारलाई शीतलहरले पिरोलेको छ । ‘जाडो महिनामा मजदुरीमा पनि जान सकिँदैन,’उनले भनिन्, ‘२ महिना साहुबाट ऋण लिएरै गुजारा चलाउँछौं ।’
भदैया बासाजोडीका भुरे सदाय परिवार पनि झुपडीमै रात काट्छन् । बाटोछेउको ६ धुर ऐलानीमा बनेको झुपडीमा ३ छोराबुहारी र नातिनातिनासहित १३ जना कोचिएर सुत्छन् । भुरेको परिवार ‘परालकै ओछ्यान र परालकै घुर’ बालेर रात काट्न बाध्य छन् । दलित बस्तीका अधिकांशको जाडो काट्ने मेलो भनेकै पराल र घुरको सहारा लिनु हो । गर्मीमा खुला ठाउँमासुतेर रात कटाए पनि जाडोमा रात कटाउन सकस बेहोर्नुपर्छ । लहान बहुमुखी क्याम्पसका मनोविज्ञान विभागका उपप्राध्यापक कन्हैया भट्ट अशिक्षा र गरिबीको पराकाष्ठा, घरको बनावट र प्रकृतिलाई आफ्नो पहुँचमा राख्न नसक्दा दलित समुदाय प्रताडित भएको बताउँछन् ।
दलित अधिकारकर्मी उमेश विसुन्के नाजुक आर्थिक अवस्थाकै कारण चिसोमा गरिब, सुकुम्बासी परिवार बढी प्रभावित हुने बताउँछन् । ‘जाडोबाट अन्य समुदाय र सर्वसाधारण पनि प्रभावित हुन्छन्, तीमध्ये पनि विशेषगरी निमुखा, सुकुम्बासी परिवार बढी समस्यामा पर्छन्,’ उनले भने ।
कतिपय सर्वसाधारणले चिसोकै कारण अकालमा ज्यान गुमाउनुपर्ने बाध्यता छ । सिरहाका स्थानीय अस्पतालमा चिसोजन्य रोगका कारण दैनिक ४५ भन्दा बढी बिरामी उपचारका लागि आउने गरेको चिकित्सकले बताए।
अर्का अधिकारकर्मी राजकुमार राउत कुर्मी तराईमा शीतलहरका बेला केही गरिब बस्तीमा पुगेर सीमितलाई कम्बललगायत राहत वितरण गरेर मात्र नहुने बताउँछन् । ‘यसका लागि दीर्घकालीन योजना चाहिन्छ,’ उनले भने, ‘तत्कालको राहत क्षणिक मात्र हुन्छ ।’ उनले शीतलहरबाट बच्ने उपायबारे सरकारले नै गरिब, दलित, सुकुम्बासी बस्तीमा जनचेतना अभियान सञ्चालन गर्नुपर्ने र न्यानो कपडा खरिदका लागि सहयोग गर्नुपर्ने सुझाव दिए ।
शीतलहरबाट बच्न सतर्कता
सिरहाका गरिब तथा विपन्न वर्गलाई शीतलहरबाट जोगाउन जिल्ला प्रशासन कार्यालयले विशेष सतर्कता अभियान थालेको छ । चिसोबाट गरिब तथा विपन्न समुदाय प्रभावित हुन थालेपछि कार्यालयले सरोकारवाला निकायको सहयोगमा न्यून आय भएका त्यस्ता परिवारका लागि २ हजार थान कम्बल तथा न्यानो कपडा वितरणको तयारी थालेको छ । केही दिनदेखि बढ्दै गएको शीतलहरले जनजीवन प्रभावित हुन थालेपछि प्रजिअ श्रीकृष्ण श्रेष्ठको अध्यक्षतामा बसेको बैठकले साताभित्रै राहत प्याकेज वितरणको योजना बनाएको छ । जिल्ला वन कार्यालयले मुख्य बजार क्षेत्रमा दाउरा वितरण थालेको छ ।
‘गरिबलाई काल’
सर्लाहीका विपन्न मुसहर समुदायका लागि चिसो मौसम निकै कष्टकर हुन्छ । ओढ्ने र न्यानो कपडा अभावमा ती बस्तीमा जाडो प्रकोप बनेर आउँछ । चन्द्रनगर गाउँपालिकाको अति विपन्न मुसहर बस्तीमा झुप्रो घरभित्र परालमा सुतेर रात कटाउने धेरै छन् । साँझबिहान पराल बालेर आगो ताप्ने र राति परालकै बिछ्यौनामा सुतेर जाडो छल्ने दिनचर्या जस्तै बनेको छ ।
चन्द्रनगर ३ का श्याम माझी तराईको पोल्ने घामको तुलनामा चिसो मौसम ज्यादै कष्टकर हुने गरेको बताउँछन् । ‘गाउँपालिकाभरिमा ५ सयबढी घरधुरी मुसहर छन्,’ उनले भने, ‘जाडो काट्न सबैलाई उस्तै समस्या छ ।’ झुप्रोमा बाख्रापाठा र मानिस सँगै सुत्नुपर्छ । चिसो छेक्ने प्रमुख अस्त्र भनेकै पराल हो । परालको ओछ्यानमा सुत्ने र त्यसैको गुन्द्री, चटाई ओढ्नु उनीहरूको बाध्यता हो । सम्पत्तिको नाममा पशुबस्तु मात्र छन् । चोरिने डरले भित्रै बाँध्छन् ।
दैनिक मजदुरी गरेको न्यून ज्यालाले खानै ठिक्क हुन्छ । जाडोमा कपडा किन्ने पैसा नै नभएपछि परालकै भरमा रात कटाउनुपर्ने अवस्था रहेको माझीले बताए । ‘कुनै पनि कपडा एउटा सिजनभन्दा बढी टिक्दैन,’ उनले भने, ‘कपडा र सिरक राख्ने ठाउँ नभएर हरेक वर्ष नयाँकिन्नुपर्ने हुन्छ । मजदुरी गरेको पैसाले किन्न सक्ने अवस्था छैन ।’
अधिकांश ऐलानी जग्गामा बसोबास गर्छन् । बिहानबेलुका पराल बालेर राति अबेरसम्म ताप्छन् । र, त्यही परालमा सुतेर जसोतसो रात कटाउँछन् । मुसहर समुदायका अगुवा पाचु माझीले चेतना र धन अभावले गरिब बस्तीमा जाडो दैवी विपत्तिकै रूपमा आउने गरेको बताए ।
गर्मी महिनाको टन्टलापुर घाममा काम गर्न सजिलो मान्ने मुसहर समुदायलाई जाडोले भने सताउने गरेको उनी बताउँछन् । ‘शीतलहरचलेका बेला काममा समेत जान नसक्ने अवस्था हुन्छ,’ उनले भने, ‘दिनभर आगो तापेर जीउ तताउनुपर्छ । न्यानो ओढ्ने नभएर रातभरि जीउ नतातेपछि भोलिपल्ट काम गर्न सक्दैनन् । रोगव्याधि नलाग्ने भने पनि पोसिलो खाना र न्यानो कपडा अभावमा मुसहर समुदाय भने जाडोकै बेला बढी बिरामी पर्छन् ।’
न घर न ओछ्यान
वीरगन्ज महानगर १७ अलौंकी ७० वर्षीया एकल महिला घोघरी देवी चमइन सोमबार साँझ घाँस काँटेर आउँदै थिइन् । घरमा पशुबस्तु नपालेकी उनले छिमेकीका लागि घास काटेर ल्याएको बताइन् । ‘के गर्नु म एक्ली विधवा,’ उनले भनिन्, ‘छिमेकीलाई यति घाँस दिए बेलुकाको छाक टर्छ । रातभरि चिसोले ठिहिरिए पनि सुत्न भोको पेटले कहाँ सकिन्छ र ?’
घोघरीकै जस्तो पीडा टोलकी अर्की वृद्धा रामपति देवी रामले पनि सुनाइन् । ‘घरमा चार जना छौं,’ ७२ वर्षीया रामपतिले भनिन्, ‘हाम्रो पनि सिरक र डस्ना त पराल नै हो नि बाबु । कहाँबाट ल्याउनु कम्बल, सिरक र डस्ना ।’
झन्डै सय परिवार बसोबास गर्ने चमारटोलका अधिकांश घरधुरीको यही पीडा छ । पश्चिमबाट चल्ने चिसो सिरेटोको कहर न उनीहरूको फुसको घरको छानो र भित्ताले रोक्न सक्छ, न परालको सिरक र डस्नाले नै । मजदुरी गरेर जीविका चलाउने टोलवासी बिहान घाम नछिप्पिउन्जेलसम्म परालको घुरको सहारामा हुन्छन् । जाडो छल्न अधिकांश टोलवासीको आङमा स्वेटर, ज्याकेट त परेकै छैन । अधिकांश पुराना थोत्रा र पातला कपडाको भरमा जीवन गुजारिरहेका छन् ।
तराईमा बर्सेनि आउने शीतलहर र जाडोले सर्वाधिक पीडा दिने यहाँका कथित दलित समुदायलाई नै हो । उनीहरूसँग न त जाडोमा टाउको लुकाउन पक्की घर नै हुन्छ । न रातमा तातो ओछ्यान । जाडो आफूहरूका लागि बर्सेनि कहर बनेर आउने स्थानीय जलिल पवरियाले बताए । ‘हामी गरिब असहायका लागि त गर्मी मौसम नै राम्रो, जहाँ सुते पनि हुन्छ, आङ नाङ्गोभए पनि हुन्छ,’ उनले भने, ‘जाडोमा सिरक डस्ना र स्वेटर–ज्याकेट हामीले कहाँ पाउनु ।’
यस्तो जाडोमा आफूहरूको जीवन कष्टकर बन्दा पनि सरकार त के गाउँका नेता र अगुवाहरूले पनि पीडा नबुझिदिने गरेको गुनासो उनले सुनाए । ‘अरू त परै जाऊन्,’ जलिलले भने, ‘३ महिनामा २ पटक हाम्रो दैलोमा भोट माग्न आउने नेताहरू अहिले कता हराए पत्तै छैन ।’
