झापा, फागुन १० ।
आवाज लिम्वु कक्षा ३ का विद्यार्थी हुन । उनि झापाको शिवसताक्षी नगरपालिका वडा नम्बर १० स्थीत माईधारको मेची ईलिस वोर्डिङ्ग स्कुलमा अध्ययनरत छन । उनका अभिभावकले विश्वव्यापी रुपमा चल्दै आएको अंग्रेजी भाषाकै लागि सो विद्यालयमा भर्ना गराए । अंग्रेजीमा पढ्न र लेख्नमा त आवाज अव्वल नै वने । यो संगै विद्यालयले लिम्वु भाषाको ऐच्छीक विषयमा पनि अध्ययन अध्यापन गर्नथालेपछि उक्त भाषामा पनि आवाज अरु भन्दा अव्बल वनेका छन ।
आवाजको परिवारमा यतिवेला खुसी छाएको छ । अग्रेजी पढ्न पठाएको छोराले लिम्वु भाषा सिकेर कुरा गर्न थालेपछि उनको परिवारमा खुसी छाएको हो । उनकी हजुुरआमा (बजु) दिलकुमारी लिम्वुले भनिन्, ‘वोर्डिङ्गले पनि स्थानिय मात्रृभाषामा पढाउन थालेपछि नामेट हुन लागेको लिम्वु समुदायको भाषा र लिपिको जगेर्ना भएको छ ।’ आवाजले सानै उमेरमा लिम्वु भाषा सिकेर गाँउ घरमा कुरा गर्दा उनका आफन्त छक्क पर्छन । उनि लिम्वु भाषामा जस्तो सुकै कुरा गर्न सक्ने भएका छन ।
आवाजको जस्तै मिसेकहाङ्ग चेम्जोङ्ग पनि लिम्वु भाषामा अव्वल छन । उनले पनि मेची ईलिस वोर्डिङ्ग स्कुलमै लिम्वु भाषा सिकेका हुन । सातामा दुई दिन सोमबार र मंगलवार श्रीजंघा लिपीको पढाईहुने लिम्वु भाषा कक्षामा ३ र ४ का गरि २० जना विद्यार्थी अध्ययनरत छन । जनक शिक्षा सामाग्री केन्द्रले स्वीकृत गरेको परिमार्जीत ०६४ को पुस्तक विद्यालयमा अध्ययन अध्यापन हुने गरेको छ ।
लिम्वु जातिको भाषा र लिपि संरक्षण गर्ने उद्धेश्यले मेचि ईंलिस वोर्डिङ्ग स्कुलले ५० पुर्णाङ्कको ऐच्छिक विषय अन्र्तर्गत लिम्वु भाषामा अध्यापन गराएको विद्यालयका प्रिन्सीपल भिमप्रसाद भट्टराईले वताए । उनले भने, ‘आउदा पुस्ताले मात्रृ भाषा नसिकेकैले प्रयोग गर्न नजान्दा यो भाषा नामेट हुनवाट वचाउन लिम्वु भाषामा अध्ययन अध्यापन गराईएको हो ।’ विद्यालयले अघिल्लै शैक्षिक सत्र देखि लिम्वु भाषामा पढाई गर्ने योजना वनाएको थियो । तर, शिक्षक शिक्षीका नपाउदा विद्यालयको योजनाले मुर्तरुप पाउन सकेको थिएन । प्रिन्सीपल भट्टराई भन्छन,‘हामिले दक्ष शिक्षीका पाएपछि विद्यालयमा पठन पाठन शुरु भएको हो ।’
सात जना मध्ये १ जना लिम्वु समुदायका संचालक छन । वाँकी सवै ब्राम्मण समुदायका संचालक हुन । विद्यालयका संचालक समेत रहेका शिक्षक वालकृष्ण चेम्जोङ्ग भन्छन, ‘भावि पुस्तालाई लिम्वु समुदायको भाषा र लिपी नसिकाउदा ति पुस्ताले पछि धिकार्नेहुदाँ लिम्वु भाषाको पढाई हुन थालेको हो ।’ विद्यालयमा करिव ५० प्रतिसत मंगोलियन समुदायका विद्यार्थी अध्ययनरत छन । चेम्जोङले भने, जस्को वाहुल्यता जँहा छ त्यहाँ त्यै भाषाको पढाई हुनु पर्छ ।’ कहर कापमा भन्दा पनि आवस्यक्तालाई हेरेर विद्यालयमा लिम्वु भाषाको पढाई हुन थालेको उनले वताए ।
झापामा ४ सयको हाराहारीमा संस्थागत विद्यालय छन भने ३ सय ६५ को संख्यामा सामुदायिक विद्यालय छन । तर, मात्रृ भाषाको पढाई भने एकाध सामुदायिक विद्यालय वाहेक भएका छैनन । स्थानिय अभिभावक भन्छन, ‘ ‘वाहुन समुदायका संचालक भएको निजि विद्यालयमा लिम्वु भाषाको पढाईले जात र भाषा दुवैको सद्भाव वढाएको छ ।’ हिमाल र पहाडी भेगका केहि सामुदायिक विद्यालयमा मात्रृ भाषामा पढाई हुने गरेको छ । तर, तराईका सामुदायिक विद्यालयमा मात्रृभाषामा पढाई कमै भएको जानकार वताउछन । शिवसताक्षीकै लिम्वु भाषाका जानकार नन्दराज योङहाङले भने, ‘नाफा कमाउने उद्धेश्यले स्थापना भएको विद्यालयले लिम्वु भाषाको उत्थानका लागि विद्यालयमा अध्ययन अध्यापन गराउनुले जात र भाषामा एक आपसमा सद्धभाव वढाएको छ ।’ उनका अनुसार सामुदायीक विद्यालयमा पनि मातृभाषामा पढाइहुनुपर्छ ।
अर्जुनधारा नगरपालिकाका शिक्षा अधिकारी तोया रेग्मी ले प्राथमिक तहमा मात्रृ भाषाको पढाई विद्यार्थीको नैसर्गिक अधिकार भएको वताए । उनले भने, ‘लिम्वु मात्र होईन राई, तामाङ, मगर,गुरुङ, राजंवशी लगायतका भाषामा अध्ययन अध्यापन गर्न गराउन नेपाल सरकारले प्राथमिक तहमा अधिकार प्रत्यायोजन गरेको छ ।’
यता सामुदायिक विद्यालयले भने शिक्षक र विद्यार्थी अभावका कारण मातृभाषामा पढाई हुन नसकेको वताउदै आएको छ । शिवसताक्षी नगरपालिकाको झिलझिले स्थीत झिलझिले माध्यमिक विद्यालयका प्रधानाध्यापक दिपक न्यौपानेले राज्यले मात्रृभाषा अध्ययन अध्यापन गर्ने निति वनाएपनि योग्य शिक्षक नदिदा मात्रृ भाषामा पढाई हुन नसकेको वताए । झापाको मेचि नगरपालिका वडा नम्बर ७ मा रहेको स्वरस्वति प्राथमिक विद्यालयमा स्थानिय राजवंशी भाषामा पढाई हुने गरेको छ । सो विद्यालयमा ९९ प्रतिसत राजवंशी समुदायकै विद्यार्थी अध्ययनरत छन । विद्यालयले राजंवशी भाषाकै लागि छुट्टै व्यवस्था गरेको छैन । तर, सो समुदायका शिक्षक विद्यालयमा कार्यरत रहेकाले सो भाषामा अध्ययन अध्यापन हुने गरेको स्थानिय अभिभावकले वताए ।
